“Mensen op Twitter begrijpen mijn grapjes vaak niet”, klaagde een vriendin onlangs. Dat is zonde, reageerde ik, want zij is juist heel erg van de grapjes, zeker de ironische zijn mijn favoriet. Maar ironie is niet altijd eenvoudig te begrijpen, vooral niet in geschreven taal. Hoe kan je de ironische betekenis duidelijk maken?

Iets zeggen dat afwijkt van wat je eigenlijk bedoelt, is ironie. En dit stijlmiddel komen we verdomd vaak tegen. Bijvoorbeeld in de reclame. Een van mijn favoriete slogans is Lotto, het grootste risico om miljonair te worden, juist omdat hier exact het tegenovergestelde wordt gezegd van wat er eigenlijk wordt bedoeld. Ook de mensen van Autodrop gebruiken die truc: Autodrop, het zou verboden moeten worden.

Soms is het overduidelijk dat een uiting ironisch is bedoeld. Bijvoorbeeld in de reclameuitingen: iedereen weet dat de merken het tegengestelde doel beogen, namelijk nóg meer van het product zien te verkopen. En als ik zeiknat tot aan mijn kleineteennagel aan toe binnenstap en zeg Wat een fantastisch weer vandaag, druipt de ironie er letterlijk en figuurlijk vanaf.

Het is het ‘beste’ weer ooit!!!! 

Ironie markeren

Bij de minder uitgesproken situaties zijn er allerlei trucs om aan te geven dat de ander je uiting niet letterlijk moet nemen. Qua woordkeuze kan je bijvoorbeeld intensiveerders gebruiken (wat een fantastisch weer), spreken in hyperbolen (het beste weer ooit), een understatement toepassen (best slecht weer), het woord verkleinen (lekker weertje) of een uitroep toevoegen (lekker weer, joepie). Op Twitter kan je bovendien hashtags zoals #ironie, #sarcasme of #not gebruiken.

Ironiemarkering in gesproken en geschreven taal komt samen in het gebruik van leestekens. Waar je mondeling bijvoorbeeld de ironie kan uitroepen, kan je dat in schrift markeren met veel uitroeptekens (lekker weer!!!!!) of met kapitalen (LEKKER weer). Voor de visuele knipoog hebben we de knipoogsmiley (lekker weer 😉). En waar je in een tekst aanhalingstekens kunt gebruiken (‘lekker’ weer), kan je die ook met de vingers in de lucht maken bij gesproken taal. Het is dan natuurlijk wel zaak dat je die correct gebruikt, niet zoals in het fragment hieronder…

Begrijpelijke ironie voor computers, onbekenden en bekenden

Als de ironie van mijn vriendin op Twitter erg vaak verkeerd begrepen wordt, dan kan ze dus meer met ironiemarkeerders gaan werken. Die markeerders maken de boodschap écht begrijpelijker: voor mensen – dat bleek uit onderzoek van Christian Burgers – maar ook voor computers. Dat laatste heb ik samen met mijn Nijmeegse collega’s Florian Kunneman, Antal van den Bosch en Margot van Mulken onderzocht. Computers kunnen ironie (of sarcasme) herkennen dankzij ironiemarkeerders.

Om bij de menselijke volgers van mijn vriendin te blijven: vooral degenen die haar niet of niet goed kennen, hebben ironiemarkeerders nodig. Degenen die daarentegen dicht bij haar staan, begrijpen de ironische uitingen vaak wel, met en zonder expliciete aanduidingen. Een studie met dezelfde Nijmeegse collega’s (het artikel is ingediend voor publicatie) toonde aan dat twitteraars in hun berichten naar bekenden inderdaad minder ironiemarkeerders gebruiken dan naar onbekenden. Vandaar dat ik haar tweets dus wel altijd goed begrijp, én extra waardeer.

Verder lezen

• Burgers, C., M. van Mulken, & P.J. Schellens (2012). Type of evaluation and marking of irony: The role of perceived complexity and comprehension. Journal of Pragmatics, 44(3), 231–242.
• Burgers, C., M. van Mulken, & P.J. Schellens (2013). The use of co-textual irony markers in written discourse. Humor, 26(1), 45–68.
• Hallmann, K., F. Kunneman, C. Liebrecht, M. van Mulken, & A. van den Bosch (submitted). Sarcastic soulmates. Intimacy and irony markers in social media messaging.
• Kunneman, F., C. Liebrecht, M. van Mulken, & A. van den Bosch (2015). Signaling sarcasm: From hyperbole to hashtag. Information Processing & Management, 51(4), 500–509.